Toksoplazmoza w ciąży: jak się chronić?

Wstęp

Toksoplazmoza to choroba, o której słyszał prawie każdy, ale niewiele osób tak naprawdę rozumie, na czym polega i jakie może nieść konsekwencje – szczególnie dla kobiet w ciąży. To nie jest zwykła infekcja, a problem, który może wpłynąć na całe życie rozwijającego się dziecka. Wiele przyszłych mam wpada w panikę na sam dźwięk tej nazwy, często niepotrzebnie rezygnując z towarzystwa ukochanych kotów, podczas gdy prawdziwe zagrożenie kryje się w zupełnie innych miejscach.

W tym artykule pokażę Ci, jak naprawdę wygląda ryzyko zakażenia, jakie są jego objawy i – co najważniejsze – jak skutecznie się przed nim chronić. Dowiesz się, dlaczego badania w ciąży są kluczowe, nawet jeśli czujesz się świetnie, oraz jakie leczenie może zapobiec najgorszym konsekwencjom dla dziecka. To nie będzie kolejny tekst straszący kotami – to praktyczny przewodnik po tym, jak bezpiecznie przejść przez ciążę bez obaw o toksoplazmozę.

Najważniejsze fakty

• Toksoplazmoza to choroba pasożytnicza wywoływana przez pierwotniaka Toxoplasma gondii, który może przenikać przez łożysko i uszkadzać płód
• Główną drogą zakażenia jest spożycie surowego mięsa lub nieumytych warzyw, a nie – jak się powszechnie sądzi – kontakt z kotami domowymi
• U 90% ciężarnych infekcja przebiega bezobjawowo, dlatego tak ważne są regularne badania krwi w każdym trymestrze ciąży
• Skutki dla płodu zależą od trymestru – w I trymestrze ryzyko zakażenia jest niższe, ale konsekwencje najpoważniejsze, w III trymestrze – odwrotnie

Czym jest toksoplazmoza i jak dochodzi do zakażenia?

Toksoplazmoza to jedna z najczęściej występujących chorób pasożytniczych, wywoływana przez pierwotniaka Toxoplasma gondii. Choć wiele osób przechodzi ją bezobjawowo, stanowi poważne zagrożenie dla kobiet w ciąży i osób z obniżoną odpornością. Pasożyt ten potrzebuje dwóch żywicieli do swojego cyklu rozwojowego – kotowate są żywicielami ostatecznymi, podczas gdy inne ssaki, w tym człowiek, pełnią rolę żywicieli pośrednich.

Definicja i przyczyny choroby

Toksoplazmoza to choroba odzwierzęca, która u większości zdrowych osób przebiega łagodnie lub bezobjawowo. Problem pojawia się, gdy do zakażenia dojdzie w czasie ciąży – wtedy pasożyt może przeniknąć przez łożysko i wywołać tzw. toksoplazmozę wrodzoną u płodu. Przyczyną choroby jest inwazja pierwotniaka Toxoplasma gondii, który występuje w trzech formach:

• Oocysty – wydalane z kałem kotów, zdolne do zarażania przez wiele miesięcy w środowisku zewnętrznym
• Tachyzoity – szybko namnażająca się forma inwazyjna
• Bradyzoity – wolno namnażające się formy przetrwalnikowe w cystach tkankowych

Drogi przenoszenia pasożyta

Do zakażenia człowieka dochodzi najczęściej na trzy sposoby:

• Droga pokarmowa – poprzez spożycie surowego lub niedogotowanego mięsa zawierającego cysty tkankowe (głównie wieprzowina, baranina, dziczyzna) albo przez przypadkowe połknięcie oocyst z zanieczyszczonych warzyw, owoców lub wody
• Droga przezłożyskowa – przeniesienie zakażenia z matki na płód, co stanowi największe zagrożenie w I trymestrze ciąży
• Droga jatrogenna – bardzo rzadko, poprzez transfuzję krwi lub przeszczep narządów od zakażonego dawcy

„Wbrew powszechnym obawom, bezpośredni kontakt z kotem domowym rzadko prowadzi do zakażenia. Znacznie większe ryzyko niesie praca w ogrodzie bez rękawiczek czy spożywanie niedomytych warzyw.”

Co ważne, toksoplazmozą nie można zarazić się od drugiego człowieka (poza przypadkiem zakażenia wertykalnego w ciąży). Raz przebyta infekcja zwykle daje trwałą odporność, choć w przypadku znacznego osłabienia układu immunologicznego możliwa jest reaktywacja utajonego zakażenia.

Poznaj tajniki bezpieczeństwa i urody, dowiedz się więcej na temat makijażu permanentnego i jego wpływu na zdrowie.

Objawy toksoplazmozy u kobiet w ciąży

Choć u większości osób toksoplazmoza przebiega bezobjawowo, u kobiet w ciąży może dawać niecharakterystyczne symptomy, które łatwo pomylić z przeziębieniem lub grypą. Warto zwrócić uwagę na takie dolegliwości jak stan podgorączkowy, powiększenie węzłów chłonnych (szczególnie szyjnych i potylicznych) czy bóle mięśni i stawów. Czasem pojawiają się też bóle głowy, osłabienie i nadmierna potliwość nocna.

Jak rozpoznać infekcję?

Rozpoznanie toksoplazmozy w ciąży jest szczególnie trudne, ponieważ objawy są mało specyficzne. Kluczowe znaczenie mają badania laboratoryjne wykrywające przeciwciała przeciwko Toxoplasma gondii. Warto zwrócić uwagę na następujące sytuacje:

• Nagłe powiększenie węzłów chłonnych – zwłaszcza gdy utrzymuje się dłużej niż 2-3 tygodnie
• Długotrwałe osłabienie niewyjaśnione innymi przyczynami
• Objawy grypopodobne występujące po kontakcie z surowym mięsem lub pracach w ogrodzie

Bezobjawowy przebieg choroby

W aż 90% przypadków toksoplazmoza u kobiet w ciąży przebiega całkowicie bezobjawowo. To właśnie czyni ją tak niebezpieczną – brak widocznych oznak choroby nie oznacza, że nie doszło do zakażenia płodu. Dlatego tak ważne są regularne badania serologiczne w każdym trymestrze ciąży, nawet przy doskonałym samopoczuciu. Szczególnie niepokojące powinny być sytuacje, gdy:

• W poprzednich badaniach nie wykryto przeciwciał IgG (brak odporności)
• Wystąpiły sytuacje ryzyka (prace ogrodowe, kontakt z surowym mięsem)
• Występują choroby obniżające odporność

Odkryj sekrety budowania wartościowych relacji i dowiedz się, jak ulepszyć swoje życie towarzyskie i zdobyć prawdziwych przyjaciół.

Skutki toksoplazmozy dla płodu

Gdy dojdzie do zakażenia toksoplazmozą w ciąży, pasożyt może przedostać się przez łożysko i wywołać toksoplazmozę wrodzoną. Konsekwencje dla rozwijającego się dziecka mogą być poważne i różnią się w zależności od momentu infekcji. Im wcześniej w ciąży dojdzie do zarażenia, tym cięższe mogą być skutki, choć paradoksalnie ryzyko przeniknięcia pasożyta przez łożysko jest wtedy niższe.

Ryzyko w poszczególnych trymestrach

Warto zrozumieć, jak zmienia się ryzyko i konsekwencje zakażenia w zależności od etapu ciąży:

„Choć w I trymestrze ryzyko przeniknięcia pasożyta przez łożysko jest najmniejsze, to konsekwencje są najpoważniejsze. W III trymestrze prawdopodobieństwo zakażenia jest wysokie, ale objawy często ujawniają się dopiero po latach.”

Toksoplazmoza wrodzona – konsekwencje

Dzieci z toksoplazmozą wrodzoną mogą zmagać się z różnymi problemami zdrowotnymi, które często ujawniają się stopniowo. Do najczęstszych powikłań należą:

• Zaburzenia neurologiczne – małogłowie, wodogłowie, padaczka, opóźnienie rozwoju psychoruchowego
• Problemy ze wzrokiem – zapalenie siatkówki i naczyniówki, zez, jaskra, a nawet ślepota
• Uszkodzenia narządów wewnętrznych – powiększenie wątroby i śledziony, żółtaczka, anemia
• Trwałe uszkodzenia słuchu – głuchota lub niedosłuch

Co szczególnie niepokojące, u około 70-90% noworodków z toksoplazmozą wrodzoną nie obserwuje się żadnych objawów tuż po urodzeniu. Problemy mogą ujawnić się dopiero po miesiącach czy latach, dlatego tak ważna jest dokładna diagnostyka u dzieci matek, które przebyły zakażenie w ciąży.

Znajdź inspirację do stylizacji i sprawdź, jakie buty do różowej sukienki będą najlepszym wyborem na każdą okazję.

Diagnostyka toksoplazmozy w ciąży

Wykrycie toksoplazmozy w ciąży to kluczowy element ochrony zdrowia zarówno matki, jak i rozwijającego się dziecka. Badania diagnostyczne powinny być wykonane możliwie jak najwcześniej, najlepiej jeszcze przed zajściem w ciążę lub na jej początku. Dzięki temu można określić, czy kobieta ma już odporność, czy jest narażona na świeże zakażenie.

Badania serologiczne i ich interpretacja

Podstawą diagnostyki są badania serologiczne, które wykrywają przeciwciała klasy IgG i IgM we krwi. Ich interpretacja wymaga doświadczenia, ponieważ różne kombinacje wyników wskazują na różne scenariusze:

• IgG (-), IgM (-) – brak odporności, konieczna szczególna ostrożność i regularne kontrole w ciąży
• IgG (+), IgM (-) – przebyte w przeszłości zakażenie, nabyta odporność
• IgG (+), IgM (+) – możliwe świeże zakażenie, konieczne dalsze badania
• IgG (-), IgM (+) – bardzo rzadka sytuacja, może wskazywać na bardzo wczesną fazę infekcji

„W przypadku wątpliwych wyników wykonuje się dodatkowo badanie awidności przeciwciał IgG. Wysoka awidność (>30%) wskazuje na infekcję sprzed co najmniej 3-4 miesięcy, co w ciąży jest dobrą informacją.”

Testy dodatkowe w przypadku zakażenia

Gdy badania podstawowe wskażą na możliwość świeżego zakażenia, konieczne są dodatkowe procedury diagnostyczne:

1. Badanie PCR – wykrywa materiał genetyczny pasożyta w płynie owodniowym (amniopunkcja)
2. USG płodu – poszukiwanie charakterystycznych nieprawidłowości jak zwapnienia śródmózgowe czy powiększenie komór mózgu
3. Badanie przeciwciał IgA – pomocne w diagnostyce zakażeń u noworodków
4. Ocena miana przeciwciał w odstępach czasowych – wzrost miana IgG w ciągu 2-3 tygodni świadczy o aktywnym zakażeniu

Warto pamiętać, że wyniki badań zawsze powinny być interpretowane przez lekarza specjalistę w kontekście całego obrazu klinicznego. Samodzielna interpretacja może prowadzić do niepotrzebnego stresu lub bagatelizowania rzeczywistego zagrożenia.

Leczenie toksoplazmozy u ciężarnych

Decyzja o wdrożeniu leczenia toksoplazmozy w ciąży zależy od wyników badań serologicznych i czasu trwania infekcji. Kluczowe jest określenie, czy zakażenie jest świeże, co wymaga natychmiastowej interwencji, czy może przebyte w przeszłości, co nie stanowi zagrożenia dla płodu. W przypadku potwierdzenia aktywnej infekcji, terapia ma na celu przede wszystkim zapobieżenie przeniknięcia pasożyta przez łożysko lub – jeśli do tego już doszło – minimalizację uszkodzeń u płodu.

Farmakoterapia w poszczególnych trymestrach

Wybór leków zależy od trymestru ciąży i tego, czy doszło do zakażenia płodu:

„Spiramycyna nie przenika przez łożysko, dlatego stosuje się ją profilaktycznie, by zapobiec zakażeniu płodu. Gdy infekcja już nastąpi, konieczne są leki działające również na płód.”

Warto pamiętać, że pirymetamina może powodować niedobór kwasu foliowego, dlatego zawsze podaje się ją w połączeniu z kwasem folinowym. Leczenie trwa zwykle 4-6 tygodni, po czym następuje przerwa i ewentualna kontynuacja terapii w zależności od wyników badań kontrolnych.

Monitorowanie stanu płodu

Gdy u ciężarnej potwierdzono świeże zakażenie toksoplazmozą, konieczne jest szczegółowe monitorowanie stanu płodu. Badania kontrolne obejmują:

• USG płodu – wykonywane co 2-4 tygodnie, z oceną anatomii, pomiarami biometrycznymi i poszukiwaniem charakterystycznych nieprawidłowości
• Amniopunkcja – po 18. tygodniu ciąży, z badaniem PCR płynu owodniowego na obecność DNA pasożyta
• Kontrola miana przeciwciał – regularne oznaczenia poziomu IgG i IgM co 3-4 tygodnie
• Konsultacja specjalistyczna – z lekarzem chorób zakaźnych i genetykiem

W przypadku potwierdzenia zakażenia płodu, badania USG skupiają się na wykrywaniu wad OUN takich jak wodogłowie, małogłowie czy zwapnienia śródmózgowe. Po porodzie noworodek wymaga szczegółowej diagnostyki, w tym badania okulistycznego, neurologicznego i oznaczenia przeciwciał we krwi.

Profilaktyka toksoplazmozy w ciąży

Zapobieganie toksoplazmozie w ciąży to kluczowy element ochrony zdrowia zarówno matki, jak i rozwijającego się dziecka. Świadomość dróg zakażenia pozwala na skuteczne zmniejszenie ryzyka infekcji. Warto pamiętać, że większość przypadków toksoplazmozy u ciężarnych wynika z nieświadomego kontaktu z oocystami pasożyta, a nie – jak często się sądzi – z posiadania kota domowego.

Zasady higieny żywienia

Ponieważ główną drogą zakażenia jest droga pokarmowa, szczególną uwagę należy zwrócić na:

• Obróbkę termiczną mięsa – temperatura powyżej 66°C zabija cysty tkankowe; unikaj tatara, krwistych befsztyków i niedogotowanego mięsa
• Mycie warzyw i owoców – szczególnie tych uprawianych w ziemi (marchew, seler, truskawki) powinno się myć pod bieżącą wodą z użyciem szczoteczki
• Higienę w kuchni – osobne deski do mięsa i warzyw, dokładne mycie noży i blatów po kontakcie z surowym mięsem
• Picie bezpiecznej wody – unikaj wody z nieznanych źródeł, szczególnie podczas podróży

Bezpieczny kontakt ze zwierzętami

Choć koty są ostatecznymi żywicielami pasożyta, posiadanie kota domowego nie musi oznaczać rezygnacji z niego w ciąży. Kluczowe jest przestrzeganie kilku zasad:

1. Nie sprzątaj kuwety – jeśli to konieczne, rób to w rękawiczkach, a następnie dokładnie umyj ręce
2. Karm kota gotową karmą – unikaj surowego mięsa w diecie zwierzęcia
3. Zapobiegaj polowaniom – koty wychodzące mogą zarazić się od upolowanych gryzoni
4. Dbaj o higienę – regularnie czyść kuwetę wrzącą wodą (oocysty giną w temp. powyżej 70°C)

Pamiętaj, że kot wydala oocysty tylko przez 2-3 tygodnie po pierwszym zakażeniu. Zwierzęta, które od dawna są w domu i nie mają kontaktu z surowym mięsem, rzadko stanowią zagrożenie. Warto jednak zachować ostrożność podczas prac ogrodowych – gleba może być skażona odchodami kotów wolno żyjących.

Koty a toksoplazmoza – fakty i mity

Wokół roli kotów w przenoszeniu toksoplazmozy narosło wiele mitów, które często niepotrzebnie stresują przyszłe mamy. Prawda jest taka, że samo posiadanie kota nie stanowi bezpośredniego zagrożenia. Oocysty wydalane są z kałem tylko przez 2-3 tygodnie po pierwszym zakażeniu zwierzęcia. Co więcej, świeże oocysty potrzebują 1-5 dni w środowisku zewnętrznym, by stać się inwazyjne.

Najczęstsze mity dotyczące kotów i toksoplazmozy:

• Każdy kot roznosi toksoplazmozę – nieprawda, tylko koty zarażone po raz pierwszy i tylko przez krótki okres
• Głaskanie kota może zarazić – oocysty znajdują się w kale, nie w sierści
• Trzeba pozbyć się kota w ciąży – absolutnie nie, wystarczy zachować podstawowe środki ostrożności

Jak zmniejszyć ryzyko zakażenia od kota?

Jeśli jesteś w ciąży i masz kota, stosuj się do tych prostych zasad:

1. Nie sprzątaj kuwety – przekaż ten obowiązek innemu domownikowi
2. Jeśli musisz posprzątać, rób to w rękawiczkach i natychmiast umyj ręce
3. Czyszcz kuwetę codziennie – świeże odchody nie są jeszcze zakaźne
4. Używaj wrzącej wody do dezynfekcji kuwety – zabija oocysty
5. Karm kota suchą karmą lub gotowanym mięsem, nie surowym

Pielęgnacja zwierzęcia w ciąży

Dbając o kota w ciąży, pamiętaj o kilku kluczowych kwestiach:

• Regularne odrobaczanie – zgodnie z kalendarzem weterynaryjnym
• Ogranicz wychodzenie – koty domowe mają mniejsze ryzyko zakażenia
• Badania kontrolne – możesz poprosić weterynarza o test na toksoplazmozę
• Higiena miejsc wypoczynku – regularne pranie legowisk w wysokiej temperaturze

Pamiętaj, że większość zakażeń toksoplazmozą w ciąży nie pochodzi od kotów domowych, ale z nieprawidłowo przygotowanego mięsa czy nieumytych warzyw. Zachowując podstawowe zasady higieny, możesz spokojnie cieszyć się towarzystwem swojego pupila przez całą ciążę.

Dieta w profilaktyce toksoplazmozy

Odpowiednio zbilansowana dieta w ciąży to nie tylko źródło niezbędnych składników odżywczych, ale także ważny element profilaktyki toksoplazmozy. Świadome wybory żywieniowe mogą znacząco zmniejszyć ryzyko zakażenia pierwotniakiem Toxoplasma gondii. Kluczowe jest unikanie produktów potencjalnie skażonych oraz przestrzeganie zasad bezpiecznego przygotowywania posiłków. Warto pamiętać, że niektóre pozornie niewinne nawyki żywieniowe mogą stanowić realne zagrożenie dla rozwijającego się dziecka.

Produkty zakazane w ciąży

Istnieje kilka grup produktów, których bezwzględnie należy unikać w ciąży ze względu na wysokie ryzyko zakażenia toksoplazmozą. Surowe i niedogotowane mięso to główny winowajca – szczególnie niebezpieczne są wieprzowina, baranina i dziczyzna. Warto całkowicie wyeliminować z diety tatara, krwiste steki, metki czy carpaccio. Również wędliny dojrzewające na powietrzu, takie jak szynka parmeńska czy salami, mogą zawierać żywe cysty pasożyta.

Kolejną kategorią ryzykownych produktów są niepasteryzowane wyroby mleczne – szczególnie miękkie sery pleśniowe typu camembert czy brie, które mogą być skażone nie tylko toksoplazmozą, ale także listeriozą. Należy unikać również surowych jaj i potraw je zawierających, takich jak kogel-mogel czy domowy majonez. W przypadku owoców morza szczególnie niebezpieczne są ostrygi i inne skorupiaki podawane na surowo.

Bezpieczne przygotowywanie posiłków

Bezpieczeństwo żywności w ciąży zaczyna się już na etapie zakupów. Mrożenie mięsa przed obróbką termiczną to prosty sposób na zmniejszenie ryzyka – temperatura -12°C utrzymywana przez 3 dni niszczy cysty pasożyta. Mięso powinno być dokładnie myte przed przyrządzaniem, a następnie poddane obróbce termicznej w temperaturze minimum 66°C przez odpowiednio długi czas. Najlepiej używać termometru kuchennego, by mieć pewność, że wewnątrz kawałka mięsa osiągnięto wymaganą temperaturę.

Niezwykle ważne jest zapobieganie krzyżowemu zanieczyszczeniu w kuchni. Warto wyposażyć się w osobne deski do krojenia mięsa i warzyw, a także dokładnie myć wszystkie narzędzia i powierzchnie po kontakcie z surowymi produktami. Warzywa i owoce, szczególnie te uprawiane w ziemi jak marchew czy truskawki, należy myć pod bieżącą wodą z użyciem szczoteczki. W przypadku produktów spożywanych na surowo, takich jak sałata, warto rozważyć dodatkowe płukanie w wodzie z octem lub specjalnym środkiem do dezynfekcji żywności.

Badania kontrolne w ciąży

Regularne badania w ciąży to podstawa wczesnego wykrycia toksoplazmozy i skutecznej ochrony płodu. Polskie Towarzystwo Ginekologiczne zaleca wykonanie testów serologicznych w kierunku toksoplazmozy przynajmniej raz w każdym trymestrze. To szczególnie ważne dla kobiet, które przed ciążą nie miały kontaktu z pasożytem (brak przeciwciał IgG). Badania powinny obejmować oznaczenie zarówno przeciwciał klasy IgM, jak i IgG, a w przypadku wątpliwych wyników – dodatkowo test awidności IgG.

Kiedy wykonywać testy na toksoplazmozę?

Optymalny harmonogram badań wygląda następująco:

W przypadku kobiet z ujemnym wynikiem IgG na początku ciąży warto rozważyć badania co 6-8 tygodni. Jeśli wystąpią sytuacje ryzyka (prace ogrodowe, kontakt z surowym mięsem), badanie należy powtórzyć po 3-4 tygodniach. Wykrycie świeżego zakażenia wymaga natychmiastowej konsultacji z lekarzem specjalistą.

Interpretacja wyników badań

Prawidłowe odczytanie wyników badań na toksoplazmozę wymaga wiedzy medycznej. Najczęstsze scenariusze to:

• IgG (-), IgM (-) – brak odporności, konieczna wzmożona profilaktyka i częste kontrole
• IgG (+), IgM (-) – przebyte zakażenie, nabyta odporność (bezpieczne w ciąży)
• IgG (+), IgM (+) – możliwe świeże zakażenie, konieczna dalsza diagnostyka

W przypadku wątpliwych wyników wykonuje się badanie awidności IgG. Niska awidność (<30%) sugeruje świeże zakażenie (do 3-4 miesięcy), podczas gdy wysoka awidność wskazuje na infekcję sprzed co najmniej 4-5 miesięcy. Wyniki zawsze powinny być interpretowane przez lekarza w kontekście całego obrazu klinicznego i historii pacjentki.

Wnioski

Toksoplazmoza w ciąży to poważne zagrożenie, które jednak można skutecznie kontrolować dzięki świadomej profilaktyce i regularnym badaniom. Kluczowe jest zrozumienie, że głównym źródłem zakażenia nie są koty domowe, ale surowe mięso i nieumyte warzywa. Wczesne wykrycie infekcji pozwala na skuteczne leczenie, które znacząco zmniejsza ryzyko powikłań u płodu. Pamiętaj, że nawet brak objawów nie wyklucza zakażenia – dlatego tak ważne są badania serologiczne w każdym trymestrze.

Najczęściej zadawane pytania

Czy muszę oddać kota, jeśli jestem w ciąży?
Absolutnie nie. Koty domowe, które nie jedzą surowego mięsa i nie polują, rzadko są źródłem zakażenia. Wystarczy zachować podstawowe środki ostrożności – nie sprzątać kuwety lub robić to w rękawiczkach i myć ręce.

Jak mogę sprawdzić, czy już przechorowałam toksoplazmozę?
Wystarczy badanie krwi na obecność przeciwciał IgG. Jeśli wynik jest dodatni, oznacza to, że masz odporność i nie musisz się obawiać zakażenia w ciąży. Najlepiej wykonać to badanie jeszcze przed zajściem w ciążę.

Czy toksoplazmoza zawsze jest groźna dla dziecka?
Nie. Ryzyko i ciężkość powikłań zależą od trymestru, w którym doszło do zakażenia. W I trymestrze konsekwencje są najpoważniejsze, ale ryzyko przeniknięcia pasożyta przez łożysko jest najmniejsze. W III trymestrze infekcja występuje częściej, ale często przebiega łagodniej.

Jakie mięso jest najbezpieczniejsze w ciąży?
Najbezpieczniejsze jest mięso dobrze ugotowane lub upieczone (min. 66°C wewnątrz). Unikaj wieprzowiny, baraniny i dziczyzny w postaci surowej lub półsurowej. Mięso przed obróbką termiczną warto zamrozić na 3 dni w temperaturze -12°C.

Czy można zarazić się toksoplazmozą od drugiej osoby?
Nie, toksoplazmoza nie przenosi się z człowieka na człowieka (poza zakażeniem płodu przez łożysko). Nie możesz zarazić się przez dotyk, pocałunek czy współżycie.